آیه 6 سوره ممتحنه

لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ «6»

لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ‌: هر آينه بتحقيق هست مر شما را اى اهل اسلام، در حضرت ابراهيم عليه السّلام و اصحاب او، أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ: خصلتى نيكو و پسنديده كه به آن اقتدا كنيد.

بيان: تكرار، به جهت تأكيد و مزيد ترغيب است بر تأسى به آن حضرت.

2- اول اقتداى به اقوال [و در ثانى‌] به افعال. 3- اهميت مطلب تكرار را لازم، و خارج از فصاحت نيست، چنانچه در معانى و بيان ذكر شده.

لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ‌: اين اقتدا براى كسى است كه اميد دارد رضاى الهى را، وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ: و پاداش روز قيامت را، پس سزاوار نيست كه مؤمن‌

جلد 13 - صفحه 130

ترك تأسى نمايد به حضرت ابراهيم عليه السّلام و اصحاب او؛ و اشعار دارد به آنكه ترك اين اقتدا، مؤدى به سوء عقيده است، و لذا در عقب آن فرمايد: وَ مَنْ يَتَوَلَ‌: و هر كه روى بگرداند از اين اقتدا و دوستى نمايد با دشمنان دين، فَإِنَّ اللَّهَ‌: پس بدرستى كه خداى تعالى، هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ: او است بى‌نياز از او و از نصرت كردن او دين را، زيرا خود ناصر دين و احتياج به غير ندارد، ذات او ستوده شده است در جميع احوال و افعال، بى‌ستايش خلقان، پس تولى هيچكس به ساحت كبريائى ضررى نرساند، بلكه ضرر متوجه به خود بندگان است.

مروى است كه بعد از نزول آيه شريفه مؤمنان به كلى مودت پدران و اولاد و اقربا كه در مكه داشتند ترك كردند، و عداوت كفار را در دل خود ثابت نمودند. حق تعالى چون جديت ايشان را در ترك موالات و مواصلت اقربا و رسوخ عداوت آنان را به كفار مشاهده فرمود، بر ايشان ترحم نموده، و عده مودت را به ايشان كرد.

لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ «6» عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الَّذِينَ عادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللَّهُ قَدِيرٌ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ «7» لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ «8» إِنَّما يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ أَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى‌ إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ «9»

ترجمه‌

بتحقيق باشد براى شما در ايشان اقتدائى نيكو براى كسيكه‌

جلد 5 صفحه 187

اميدوار ميباشد بخدا و روز بازپسين و هر كه روى گرداند پس همانا خدا او است بى‌نياز ستوده‌

اميد است آنكه خدا قرار دهد ميان شما و آنانكه دشمن داشتيد از ايشان دوستى را و خدا توانا است و خدا آمرزنده مهربان است‌

نهى نميكند شما را خدا از آنانكه كارزار نكردند با شما در دين و بيرون نكردند شما را از خانه‌هاتان كه نيكى كنيد بآنان و بعدالت رفتار كنيد با آنها همانا خدا دوست ميدارد عدالت كنندگان را

جز اين نيست كه نهى ميكند شما را خدا از آنان كه كارزار كردند با شما در دين و بيرون كردند شما را از خانه‌هاتان و هم پشت شدند بر بيرون كردن شما كه دوست داريدشان و هر كه دوست بدارد آنها را پس آن گروه آنانند ستمكاران.

تفسير

خداوند متعال براى تأكيد حسن تأسى و اقتداء بحضرت ابراهيم و پيروان او در معادات با كفّار و اشعار بآن كه اين از لوازم ايمان بخدا و روز جزا است خوبى اين تبعيّت را براى مسلمانان با قسم تكرار فرموده و تذكر داده كه اين تأسى نافع بحال خودتان است و خدا بى‌نياز از خلق و افعال آنها ميباشد و اميد است در آتيه نزديكى كه فتح مكّه پيش آمد كند كفّار آنجا بشرف اسلام مشرّف شوند و اقارب و ارحام شما از جمله آنها باشند و اين عداوت مبدّل بمودّت گردد چون خداوند قادر است و وعده نصرت بمسلمانان داده و البته از گناهان گذشته شما راجع بمودّت با كفّار بمقتضاى مغفرت و رحمت خود خواهد گذشت در صورتى كه از كرده سابق پشيمان و عازم بر اداء وظيفه خودتان در آتيه بوده باشيد و ظاهرا بعد از اين آيات مسلمانان تصور نموده باشند كه بايد با كفار معادات نمايند اگر چه با مسلمانان معاهده نموده باشند بر ترك تعرّض و بى‌طرف بودن لذا خداوند فرموده كفاريكه با شما مقاتلت و معاندت ننموده‌اند اگر بآنها احسانى كنيد براى تأليف قلوبشان باسلام و بعدالت با آنها سلوك نمائيد مانعى ندارد بلكه خوب است چون خداوند نيكوكاران و عدالت شعاران را دوست دارد آنچه ممنوع است مودت و دوستى و اعانت و مساعدت با كسانى است كه كفار حربى هستند و سابقه سوء با شما دارند از قبيل مشركين مكّه كه موالات و دوستى با آنها ظلم و تجاوز از حق و

جلد 5 صفحه 188

بيجا و بى‌مورد است و ظاهرا أن تبرّوهم و تقسطوا اليهم بدل اشتمال است از الّذين لم يقاتلوكم و أن تولّوهم بدل است از الّذين قاتلوكم في الدّين و حقيقت ظلم وضع شى‌ء است در غير موضع خود مانند وضع دوستى بجاى دشمنى كه بعضى از مسلمانان با مشركين مكّه مينمودند.

لَقَد كان‌َ لَكُم‌ فِيهِم‌ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن‌ كان‌َ يَرجُوا اللّه‌َ وَ اليَوم‌َ الآخِرَ وَ مَن‌ يَتَوَل‌َّ فَإِن‌َّ اللّه‌َ هُوَ الغَنِي‌ُّ الحَمِيدُ «6»

‌هر‌ آينه‌ هست‌ ‌براي‌ ‌شما‌ ‌در‌ اقتداء بابراهيم‌ و كساني‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌او‌ هستند اقتداء نيكويي‌ ‌براي‌ كساني‌ ‌که‌ اميدوار بخداي‌ متعال‌ و مثوبات‌ روز قيامت‌ و عالم‌ آخرت‌ هستند، و كسي‌ ‌که‌ اعراض‌ كند و اقتداء بآنها نكند ضررش‌ بخود ‌او‌ متوجّه‌ مي‌شود ‌پس‌ محققا خداوند بي‌نياز ‌است‌ و داراي‌ صفات‌ حميده‌ هيچ‌ گونه‌ ضرري‌ بدستگاه‌ ‌او‌ وارد نمي‌شود. (گر جمله كائنات‌ كافر گردند ‌بر‌ دامن‌ كبرياش‌ ننشيند گرد).

لَقَد كان‌َ لَكُم‌ فِيهِم‌ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ تكرار ‌اينکه‌ جمله‌ ‌براي‌ بيان‌ فوائد و نتائج‌ ‌اينکه‌ اقتداء و متابعت‌ طريقه ‌آنها‌ ‌است‌ ‌که‌ اصلا دين‌ مقدّس‌ اسلام‌ ملّة ابراهيم‌ ‌است‌ ‌که‌ مي‌فرمايد: إِن‌َّ أَولَي‌ النّاس‌ِ بِإِبراهِيم‌َ لَلَّذِين‌َ اتَّبَعُوه‌ُ وَ هذَا النَّبِي‌ُّ وَ الَّذِين‌َ آمَنُوا آل‌ عمران‌ آيه 61 و مي‌فرمايد:

وَ مَن‌ يَرغَب‌ُ عَن‌ مِلَّةِ إِبراهِيم‌َ إِلّا مَن‌ سَفِه‌َ نَفسَه‌ُ بقره‌ آيه 124‌-‌ و امر شد ‌به‌ پيغمبر.

أَن‌ِ اتَّبِع‌ مِلَّةَ إِبراهِيم‌َ حَنِيفاً.

لِمَن‌ كان‌َ يَرجُوا اللّه‌َ اميد برحمت‌ و تفضلات‌ و عنايات‌ الهي‌ دارد.

وَ اليَوم‌َ الآخِرَ بروز قيامت‌ و مثوبات‌ و اجر آخرتي‌ و حشر ‌با‌ انبياء و اولياء و نعم‌ بهشتي‌ و سعادت‌ و نجات‌ ‌از‌ مهالك‌ و عقوبات‌ و عذابهاي‌ جهنّمي‌ اميدوار ‌است‌ همچه‌ كسي‌ اقتداء و متابعت‌ مي‌كند طريقه ابراهيم‌ و كساني‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌او‌ بودند.

وَ مَن‌ يَتَوَل‌َّ امّا كسي‌ ‌که‌ اعراض‌ كند و ‌با‌ كفّار و مشركين‌ مودّة و محبت‌ داشته‌ و ‌از‌ طريقه حقّه‌ رو برگردان‌ ‌باشد‌.

فَإِن‌َّ اللّه‌َ هُوَ الغَنِي‌ُّ احتياج‌ بعبادت‌ بندگان‌ ندارد ‌اگر‌ تمام‌ اهل‌ عالم‌ ايمان‌ داشته‌ باشند و تمام‌ اعمال‌ صالحه‌ ‌را‌ بجا آورند و نزديك‌ معاصي‌ الهي‌ نروند خردلي‌ ‌بر‌ خدايي‌ ‌او‌ افزوده‌ نميشود و نفعي‌ ندارد، و ‌اگر‌ بعكس‌ تمام‌ كافر

جلد 16 - صفحه 496

فاسق‌ فاجر عاصي‌ باشند خردلي‌ ‌از‌ خدايي‌ ‌او‌ كم‌ نميشود و ضرري‌ باو متوجه‌ نميشود آنچه‌ نفع‌ و ضرر ‌است‌ متوجّه‌ خودش‌ ميشود.

الحَمِيدُ حمد مختص‌ّ بذات‌ مقدّس‌ ‌او‌ ‌است‌ كامل‌ ‌است‌ فوق‌ الكمال‌ تام‌ّ ‌است‌ فوق‌ التمام‌ ذاتا و صفتا و فعلا نقصي‌ ‌در‌ ساحت‌ قدس‌ ‌او‌ نيست‌.

]

(آیه 6)- در این آیه بار دیگر روی همان مطلبی تکیه می‌کند که در نخستین آیه تکیه شده بود، می‌فرماید: «برای شما (مسلمانان) در زندگی آنها اسوه حسنه (و سرمشق نیکوئی) بود، برای کسانی که امید به خدا و روز قیامت دارند» (لقد کان لکم فیهم اسوة حسنة لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر).

نه تنها برائت و بیزاریشان از بت پرستان و خط کفر، بلکه دعاهای آنها و تقاضاهایشان در پیشگاه خدا نیز برای همه مسلمانان سرمشق است.

بدون شک این تأسی و پیروی نفعش قبل از هر کس به خود مسلمانان باز می‌گردد لذا در پایان می‌افزاید: «و هر کس سرپیچی کند (به خویشتن ضرر زده است) زیرا خداوند بی‌نیاز و شایسته ستایش است» (و من یتول فان الله هو الغنی الحمید).

زیرا طرح دوستی با دشمنان خدا آنها را تقویت می‌کند، و قوت آنها باعث شکست خود شماست.

همیشه وجود الگوها و سرمشقهای بزرگ در زندگی انسانها، وسیله مؤثری برای تربیت آنها بوده است، به همین دلیل، پیامبر و پیشوایان معصوم مهمترین شاخه هدایت را با عمل خود نشان می‌دادند.